„Nie pytajcie, kto był przyjacielem a kto wrogiem / Tysiące bohaterów padło w zawziętej walce / Ofiary spoczęły w równych rzędach grobów / Anioł śmierci przygarnął ich do siebie / Wolnych od nienawiści” - głosi tablica inskrypcyjna na cmentarzu z pierwszej wojny światowej w Nowym Żmigrodzie. Takie i podobne napisy znajdziemy na wielu cmentarzach z tego okresu, zlokalizowanych na terenie naszego województwa.
Treść tych napisów została zestawiona w sposób uporządkowany w książce Romana Frodymy „Cmentarze wojenne z I wojny światowej. Gawęda przewodnicka. Cz.1, Okręg I - Nowy Żmigród, Okręg II - Jasło”. Autor jest przewodnikiem beskidzkim, przodownikiem turystyki pieszej i górskiej, i do tego badaczem historii cmentarzy wojennych z okresu pierwszej wojny światowej na terenie Polski południowej. Jest autorem wydanej w 1985 r. publikacji „Cmentarze wojskowe z okresu I wojny światowej w rejonie Beskidu Niskiego i Pogórza”, która - obok niewielu takich książek - stanowiła przez wiele lat cenne źródło informacji o tych cmentarzach (oprócz tego napisał m.in. trzy tomy „Galicyjskie cmentarze wojenne”).
Pierwsza wojna światowa, nazywana Wielką Wojną, która z największą siłą przetoczyła się przez Europę, nie ominęła terenów Polski, będącej w tym czasie pod zaborami obcych państw. Trwające walki, bardzo krwawe i wyniszczające, ale też często bratobójcze (przecież Polacy walczyli z Polakami, tyle, że po przeciwnych stronach) pociągnęły za sobą olbrzymie straty w ludziach, liczone w milionach (w zależności od źródeł wymienia się liczbę ponad 9 mln zabitych lub zmarłych w wyniku epidemii czy na skutek panujących mrozów). Wysoką cenę wojny ponieśli Polacy. Z ok. 2 mln Polaków powołanych przez zaborcze mocarstwa do wojska zginęło ok. 390 tys.
Te ogromne straty w ludziach niosły ze sobą palący problem do rozwiązania. Na polu bitew pozostawały tysiące ludzkich ciał, pochowanych bardzo płytko, lub niepochowanych wcale. To rodziło niebezpieczeństwo wywołania epidemii na szeroką skalę. Jak zaznacza w swojej książce Roman Frodyma, kwestią tą początkowo zajmowały się Oddziały Oczyszczania Pobojowisk, które podporządkowane były pod Komendy Etapów. Nieco później koordynację pochówku żołnierzy przejął utworzony w Wiedniu w grudniu 1915 r. Wydział Grobów Wojennych. Na terenie Galicji początkowo kwestię pochówku przejęło Dowództwo Okręgu Wojskowego „Galicja Zachodnia”, które miało swoją siedzibę w Krakowie, a następnie Wydział Grobów Wojennych. Na jego czele stanął kpt. Rudolf Broch, po nim kpt. Hans Hauptmann, współautor „Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914-1915”, a także autor licznych tekstów inskrypcyjnych, znajdujących się na cmentarzach wojennych.
Na terenie Galicji Zachodniej wyznaczono 10 okręgów cmentarnych: Żmigród, Jasło, Gorlice, Łużna, Pilzno, Tarnów, Dąbrowa, Brzesko, Bochnia i Limanowa. Pierwotnie na sporządzonych listach znalazło się 60 829 poległych, jednak po zakończeniu prac - jak pisze Roman Frodyma - oficjalne informacje mówiły o 17 232 grobach pojedynczych, 744 rzędowych i 4 614 masowych.
W swojej książce Roman Frodyma opisał dwa okręgi cmentarne: Okręg cmentarny nr 1 - Nowy Żmigród (projektowany przez Słowaka Dušana Jurkoviča, w stylu starosłowiańskim) i Okręg cmentarny nr 2 - Jasło (zaprojektowany przez por. Johanna Jägera). Pierwszy z nich składa się z 30 wojennych cmentarzy, zaś drugi z 31 (w tym 2 mogił masowych i pojedynczych na cmentarzach żydowskich). Przy opisach nekropolii autor w zasadzie przy wszystkich z nich zamieścił informację o dojeździe, datach śmierci, danych poległych i epizodach związanych z charakterystyką miejsca. W wielu opisach pojawiają się inskrypcje.
Na końcu książki znajduje się wykazy pułków piechoty armii austro-węgierskiej, pułków piechoty Landwehry, pułków strzelców górskich Landwehry, pułków Tyrolskich Strzelców Cesarskich i inskrypcje cmentarne. Bardzo cenną rzeczą są liczne fotografie, zarówno te archiwalne (wizerunki żołnierzy, sceny z wojny), jak i te współczesne (wygląd cmentarzy). WD.
Roman Frodyma, Cmentarze wojenne z I wojny światowej. Gawęda przewodnicka. Cz.1, Okręg I - Nowy Żmigród, Okręg II - Jasło, Wydawnictwo Ruthenus Rafał Barski; Karpackie Towarzystwo Naukowe i Oświatowe, Krosno 2015
